Geld & geldschepping – inleiding

Waarom kunnen we elkaar met papiertjes of met cijfertjes in een computer betalen? Die zijn toch niets waard?
Hoe kan het dat banken zoveel geld kunnen uitlenen?
Om op deze vragen antwoord te geven, kunnen we het beste een korte samenvatting van de ontstaansgeschiedenis van ons geld en de geldschepping bekijken.

Met het groeien van de welvaart, kreeg men steeds meer de beschikking over allerlei goederen. Direct ruilen – goederen tegen goederen – werd daarom steeds moeilijker. Steeds vaker gingen mensen iets anders gebruiken als ruilmiddel.
De Romeinse soldaten kregen hun salaris uitbetaald in zout (sal = zout) of werden zeldzame schelpen gebruikt als ruilmiddel.

Zo’n ruilmiddel moet natuurlijk wel aan een aantal (technische) eisen voldoen:

Uiteindelijk kwam men uit op gouden en zilveren munten.

Net als tegenwoordig had dit geld drie functies:

Mede doordat het bewaren van goud voor mensen risicovol was in de late middeleeuwen, gingen mensen hun geld in bewaring geven bij een goudsmid. In ruil daarvoor kregen mensen een schuldpapiertje (promesse) waarop stond hoeveel goud ze in bewaring hadden gegeven en dus later weer konden ophalen.

In eerste instantie stond op deze papiertjes de naam van de goudeigenaar, maar toen de papiertjes ‘aan toonder’ (iedereen die het papiertje inlevert kan het goud krijgen) werden uitgegeven, ontstonden de eerste bankbiljetten. Men kon elkaar nu met een papiertje betalen.

Nu men elkaar ging betalen met een papiertje, dat zelf nauwelijks waarde heeft, werd het belangrijk dat mensen erop konden vertrouwen dat iedereen het briefje als betaalmiddel zou accepteren. Geld werd fiduciair (fiducie = vertrouwen). Heel lang was de mogelijkheid om het biljet om te kunnen ruilen voor goud essentieel voor dit vertrouwen.

Naarmate mensen de bankbiljetten vaker gingen gebruiken om elkaar te betalen, bleef het goud steeds langer liggen bij de goudsmid. Daardoor kon de goudsmid goud gaan uitlenen aan anderen. Uiteraard moesten deze debiteuren rente betalen over het geleende bedrag.
In onderstaand voorbeeld leent hij 2.500 aan goud en zilver uit:

• goud en zilvervoorraad neemt met 2.500 af
• debiteuren (mensen waar je later nog geld van krijgt) neemt toe met 2.500

Bij het uitlenen moest de goudsmid natuurlijk wel voorzichtig zijn. Hij moest ervoor zorgen dat er genoeg goud in zijn zaak bleef liggen om mensen die een promesse wilden omruilen hun goud te geven. Hij moest ervoor zorgen dat zijn liquiditeitspercentage niet te laag werd.

Voor de goudsmid gold dat zijn liquiditeitspercentage de verhouding was tussen de uitgegeven promessen en zijn voorraad goud en zilver, dus:

De goudsmid leende niet alleen goud uit, maar leende ook steeds vaker geld uit door het uitschrijven van nieuwe promessen. Dat was nóg makkelijker en nóg winstgevender.
In onderstaand voorbeeld geeft de goudsmid nog eens 10.000 promessen uit:

• uitgegeven promesse neemt toe met 10.000
• debiteuren neemt toe met 10.000

Door het uitlenen is zijn liquiditeit inmiddels fors gedaald:

De goudsmeden maakten er echter een puinhoop van. Zij leenden veel teveel geld uit en regelmatig konden mensen hun promesse niet meer omruilen voor goud (de eerste bankcrisis?).
Om het vertrouwen in de bankbiljetten te redden gingen landen het uitgeven van bankbiljetten toekennen aan één centrale bank. Zo werd in 1814 De Nederlandsche Bank opgericht, die voortaan als enige in Nederland bankbiljetten mocht uitgeven.

Tot 1936 bleven bankbiljetten in Nederland gekoppeld aan een bepaalde hoeveelheid goud.